Le Déracinement: over diasporische verbeeldingen

Migratie en diaspora zijn van meet af aan bepalend geweest voor het Europese culturele landschap. Le Déracinement (Ontworteling) ontwart die dubbelzinnige relatie van Europa met zijn buitengrenzen, vertrekkende vanuit Noord-Afrika en de Middellandse Zee, naar Congo, de Caraïben of Frans-Guyana als verste grens. De kunstenaars brengen vergeten geschiedenissen van verzet, vriendschap en internationale samenwerking naar voren. Niet als reconstructie, maar als poëtische verkenning.

Foto’s van de Franse socioloog Pierre Bourdieu (FR, 1930-2002) worden voor het eerst in België getoond en vormen het vertrekpunt van de tentoonstelling. Tijdens de Algerijnse Onafhankelijkheidsoorlog (1954-1962) trekt hij samen met de Algerijnse filosoof Abdelmalek Sayad (DZ, 1933- 1998) door het land. Ze documenteren hoe hele dorpen massaal naar Franse en Algerijnse steden trekken onder druk van de Franse kolonisator. Dit veldwerk over de drastisch veranderde menselijke en natuurlijke omgeving van Noord-Algerije werd gebundeld in het boek Le Déracinement (Ontworteling), meteen ook de titel van de tentoonstelling.

Reflecties over de complexe onderlinge afhankelijkheid tussen mensen en hun omgeving lopen als een rode draad door de tentoonstellingsruimtes van Z33. De kunstenaars spelen in op de momenten van ontworteling en de daaropvolgende hervestiging, en stellen alternatieve verbeeldingen van verbondenheid voor.

Het Middellandse Zeegebied

Verschillende kunstenaars kijken naar vergeten migratiestromen die de regio van de Middellandse Zee en Noord-Afrika karakteriseren. Dit laatstgenoemde gebied heeft de laatste jaren ingrijpende veranderingen ondergaan en is een buitengrens van de Europese Unie geworden. De zee dient hier als een metafoor voor de vergeten koloniale banden tussen Europa en Afrika. Francis Alÿs (BE, 1959) verbindt in zijn schilderijen de kusten van Spanje (Tarifa) met Marokko (Tanger). Diezelfde kust van Tanger komt  terug in de foto’s van Yto Barrada (FR, 1971), waar mannen al liggend wachten op hun oversteek van de Straat van Gibraltar. Lidya Ourahmane (DZ,1992) betrekt haar eigen lichaam en familiegeschiedenis bij haar onderzoek naar de manier waarop een lokaal trauma op collectief niveau wordt gevoeld.

Sara Ouhaddou (FR, 1986) onderzoekt hoe taal en mondelinge tradities worden gevormd door de diasporische ervaring van haar familie, die van Marokko naar Frankrijk kwam. Via een alfabet van symbolen ontleend aan het Arabische en Amazigh schrift, verweeft ze in islamitische geometrische patronen een lied van een populaire en mythische figuur uit het Marokkaanse verzet tegen de koloniale bezetting.

Anna Boghiguian (EG, 1946) bewerkte een zeil tot een monumentaal schilderij. Daarin vormen maritieme landschappen en vogels een ideaalbeeld van vrijgevochten mensen die de door natiestaten opgelegde grenzen overschrijden.

Persoonlijke en collectieve geschiedenissen

Verschillende kunstenaars in de tentoonstelling verbinden hun biografieën met collectieve geschiedenissen om de persoonlijke dimensie van het politieke proces te benadrukken. Abonnenc (GF, 1977) trekt naar de Marowijne in Frans Guyana en graaft zijn familiegeschiedenis op. In zijn installatie treden een 17de-eeuws orgel, een halssnoer van Caribische beenfluiten en een schildpadschelp die als goudpan werd gebruikt naar voren. De verschillende objecten getuigen over de wijze waarop de koloniale geschiedenis de culturele en natuurlijke omgeving van het land heeft vormgegeven.

Vincent Meessen (VS, 1971) reflecteert op begrippen als verlangen en rassenvermenging. Tijdens de Belgische kolonisatie in Congo, Rwanda en Burundi werden kinderen van een Belgische vader en Afrikaanse moeder uitgewezen. Het archiefbeeld van Miss Indépendence, een verkiezing in 1960 om de Congolese onafhankelijkheid te vieren, vestigt de aandacht op deze kinderen en daagt het idee van ‘puurheid’ uit.

Het werk van Mounira Al Solh (LB, 1978) bestaat uit geborduurde zinnen op alledaagse objecten en reflecteert op de kracht van taal om vorm te geven aan de verbeelding. De kunstenares bracht als migrant zelf een tijd door in een psychiatrisch centrum in Antwerpen. De taallessen confronteerde haar met het glibberige domein van de integratie van immigranten, die vaak het gevoel hebben er niet bij te horen. Taal speelt daarbij een grote rol.

Vormen van veerkracht en solidariteit

Zorgen voor land, van therapeutisch tuinieren tot zelfvoorzienende landbouw, is een manier om vervreemding en onderwerping tegen te gaan. Verschillende kunstenaars onderzoeken die zorgcultuur. Mohamed Bourouissa (DZ, 1978) bouwt een meeslepende installatie die de "tuin van de veerkracht" van Frantz Fanon, de Frans-Martinikaanse psychiater, schrijver en revolutionair,  oproept. Die tuin bevindt zich in het psychiatrisch ziekenhuis van Blida, de Algerijnse geboortestad van de kunstenaar.

Raphael Grisey (FR, 1979) & Bouba Touré (ML, 1948) belichten het archief van de Malinese landbouwcoöperatie Somankidi Coura. Na de barre leefomstandigheden in Parijs als arbeidsmigrant, trekt Bouba Touré terug naar Mali. Samen met andere arbeidsmigranten werkt hij aan een alternatieve en zelfvoorzienende landbouw. Het werk ondergraaft het idee van de ‘passieve migrant’ in Noord-Zuidrelaties en versterkt vormen van solidariteit.

Kapwani Kiwanga (CA, 1978) verbeeldt rijstkorrels die de Atlantische Oceaan oversteken, als teken van zelfvoorziening en verzet. In de 16^de-18^de eeuw verborgen Afrikaanse slavenvrouwen rijst in hun kledij of haren. Deze daad verzekerde hen ervan dat zij – en hun nakomelingen -  in plantages konden overleven.

Vijandige omgevingen

Een selectie van de werken in de tentoonstelling gaat in op het beheer van natuurlijke omgevingen als een manier om mobiliteit tussen grenzen te controleren. De kunstenaars zoeken verbanden tussen koloniale onteigening en hedendaagse regimes van raciale uitsluiting. Ze vestigen de aandacht op de verschillende manieren waarop politieke krachten een sfeer van vijandigheid creëren tegenover mensen met kolonisatiegeschiedenissen en zij die als buitenstaanders worden beschouwd.

Lorenzo Pezzani (IT, 1982) stelt samen met een groep activisten en onderzoekers een atlas samen van vergelijkende geografieën van grensomgevingen waar eilanden, bergen, zeeën en woestijnen zijn ontworpen om de vrijheid van verkeer te verhinderen.

The Otolith Group (opgericht in London in 2002 door Anjalika Sagar and Kodwo Eshun) maakte dan weer een film die kijkt naar de vijandige omgeving die gecreëerd is tegen nakomelingen van de Windrush Generation, de Afro-Caribische gemeenschappen die naar Groot-Brittannië migreerden om te helpen bij de wederopbouw van het land na de Tweede Wereldoorlog.

Fatma Bucak (TR,1984) liet honderd rozen uit Damascus overbrengen naar Hasselt. Ze maakten een reis van meer dan drieduizend kilometer. De stekken die de reis overleefden, plantte Bucak opnieuw in Z33. Het werk herinnert er ons dat conflicten niet alleen mensen treffen, maar ook natuurlijke landschappen, lokale economieën en zelfs de bodem kan transformeren. De nieuwe bloemen belichamen een idee van veerkracht en wedergeboorte in het licht van verlies en uitwissing.

Kunstenaars: Mathieu Kleyebe Abonnenc, Francis Alÿs, Yto Barrada, Anna Boghiguian, Pierre Bourdieu, Fatma Bucak, Mohamed Bourouissa, Raphaël Grisey & Bouba Touré, Kapwani Kiwanga, Vincent Meessen, Sara Ouhaddou, Lydia Ourahmane, The Otolith Group — Anjalika Sagar & Kodwo Eshun, Mounira Al Solh, Lorenzo Pezzani/Hostile Environment(s).

Curator: Silvia Franceschini

Assistent curator: Jeanne Coppens

De tentoonstelling van de foto's van Pierre Bourdieu is georganiseerd en geproduceerd in samenwerking met Camera Austria, Graz, Oostenrijk.

De installaties van Mathieu Kleyebe Abonnenc en Sara Ouhaddou zijn gerealiseerd in opdracht van Z33, Huis voor Hedendaagse Kunst, Design & Architectuur

De film van de Otolith Group is gemaakt in opdracht van Sharjah Architectuur Triënnale SAT01. 2019 en in coproductie met Z33, Huis voor Hedendaagse Kunst, Design & Architectuur

De installatie van Lorenzo Pezzani/Hostile Environment (s) is een opdracht van ar/ge kunst, Bolzano, Italië en een coproductie met Z33, Huis voor Hedendaagse Kunst, Design & Architectuur

Met de steun van:

Ambassade van Frankrijk in België

Met speciale dank aan:

ar/ge kunst, Bolzano, Italy
Blum & Poe, Los Angeles / New York / Tokyo
Camera Austria, Graz, Austria (Christine Frisinghelli)
Collection 49 Nord 6 Est - Frac Lorraine, Metz, France
Fondation Pierre Bourdieu (Franz Schultheis)
Galerie Jan Mot, Brussels
Galerie Polaris, Paris
Galerie Sfeir-Semler, Hamburg, Germany
Nicoletta Fiorucci Russo De Li Galli Collection, London
Silvia Fiorucci Roman Collection, Monaco
Sharjah Architecture Triennial